Για τα δικαιώματα των ανθρώπων, των ασθενών και των ψυχικά ασθενών ειδικότερα, λέγονται και γράφονται συνέχεια πολλά. Άλλωστε και η ψυχιατρική μεταρρύθμιση, με το πρόγραμμα «Ψυχαργώς», είχε σαν κυριότερο μέλημά της την προαγωγή των δικαιωμάτων των ψυχικώς πασχόντων. Με τον αποϊδρυματισμό που πραγματοποιείται στο πλαίσιο του «Ψυχαργώς», καταργούνται ένας-ένας οι Καιάδες τύπου Λέρου, Δαφνίου και λοιπών.

Θα ήθελα να παρακάμψω τα δικαιώματα και να σταθώ στις υποχρεώσεις. Ναι, έχουμε και εμείς οι ψυχικά ασθενείς υποχρεώσεις, όπως κάθε υπεύθυνος ενήλικος άνθρωπος. Δεν είναι πάντα εύκολο να είμαστε εντάξει σ' αυτές, κυρίως λόγω της ψυχικής ασθένειάς μας. Επιβάλλεται όμως να είμαστε συνεπείς σ' αυτές, ξεπερνώντας πολλές φορές τον εαυτό μας. Θα αναφερθώ στις υποχρεώσεις που θεωρώ ότι είναι οι σημαντικότερες:

1. Υποχρέωση να είμαστε σωστοί γονείς

Οι περισσότεροι ψυχικά ασθενείς μεγαλώσαμε σε οικογένειες γεμάτες βία, αυταρχισμό, επικρίσεις, υπερπροστασία ή άλλες ψυχολογικές δυσλειτουργίες. Πολλών από εμάς οι γονείς χώρισαν, που σημαίνει ότι βιώσαμε για πολλά χρόνια ένα κλίμα με ψυχικά τραύματα, προβληματική επικοινωνία και έλλειψη συνεργασίας. Οι γονείς των περισσότερων από εμάς δεν μας έμαθαν να διαχειριζόμαστε σωστά τα συναισθήματά μας, (ιδιαίτερα το θυμό, τη λύπη ή το φόβο), γιατί αυτές τις ψυχαγωγικές δεξιότητες δεν τις διδάχτηκαν από τους δικούς τους γονείς. Οι δεξιότητες που περιλαμβάνει η συναισθηματική νοημοσύνη κληρονομούνται από γενιά σε γενιά, μέσω της αντιγραφής της συμπεριφοράς. Έτσι, επειδή οι δικοί μας γονείς δεν είχαν υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη, αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μη μπορέσουμε να ελέγξουμε τη δική μας. Αν μεγαλώσαμε με βία και αυταρχισμό, πιθανότατα αυτή η τάση να μας κατατρέχει κι εμάς ως γονείς προς τα δικά μας παιδιά. Αυτά είναι τα δυσάρεστα νέα.

Υπάρχουν όμως και ευχάριστα νέα. Και τα ευχάριστα νέα λένε ότι η προβληματική συμπεριφορά που περνάει από γενιά σε γενιά, ο φαύλος αυτός κύκλος, είναι δυνατόν να σπάσει, αρκεί να υπάρχει κατ' αρχήν η θέληση. Η λύση είναι ψυχοθεραπεία σε ατομικό, οικογενειακό, συζυγικό και ομαδικό επίπεδο.

Αν οι δικοί μας γονείς μειονεκτούσαν σε δεξιότητες που θα προήγαγαν την υγιή ψυχολογική μας εξέλιξη, ο φαύλος κύκλος είναι δύσκολο να σπάσει. Θέλει δύναμη, δεν είναι όμως ακατόρθωτο. Νομίζω λοιπόν ότι η μεγαλύτερη υποχρέωση που έχει ένας ψυχικά ασθενής είναι να γίνει σωστός γονέας.

2. Υποχρέωση να σεβόμαστε την ακεραιότητα του εαυτού μας και των άλλων

Για πολλούς αιώνες η ψυχική ασθένεια «τιμωρείτο» με θάνατο ή με τιμωρίες χειρότερες από το θάνατο. Το Μεσαίωνα ψυχασθενείς ρίχνονταν στην πυρά και, μέχρι πριν δέκα-δεκαπέντε χρόνια, ψυχασθενείς ζούσαν κυριολεκτικά χειρότερα κι από ζώα, με αποκορύφωμα το αίσχος της Λέρου. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν αρκετοί ψυχασθενείς που αλυσοδένονται ή είναι φυτά, επειδή τους δίνουν πολύ μεγαλύτερες δόσεις ψυχοφαρμάκων από όσο χρειάζεται. Φαίνεται ότι η ψυχική ασθένειααντιμετωπίζεται συχνά σαν μια κατάρα.

Αλλά ευτυχώς, η σημερινή ψυχιατρική, τουλάχιστον η σωστή ψυχιατρική, θέλησε να τερματίσει αυτές τις καταστάσεις. Μερικοί φωτισμένοι και τολμηροί ψυχίατροι βρήκαν το σθένος να ξηλώσουν τα διαπλεκόμενα και τη ντροπή που κρύβεται πίσω από την κάθε Λέρο. Κι αυτό το έκαναν από αγάπη για μας. Τόλμησαν να μας βγάλουν από την κατάσταση του ζώου (όπως ήταν οι ασθενείς στη Λέρο) ή του ανθρώπου που ήταν στα αζήτητα σε κάποιο άθλιο ψυχιατρείο και να μας τοποθετήσουν εκεί που είναι η θέση που αρμόζει σε κάθε ανθρώπινο ον. Μας ξαναέβαλαν πίσω στην ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ.

Και εδώ είναι που αρχίζει η υποχρέωση που έχουμε απέναντι στον εαυτό μας και στους άλλους. Η υποχρέωση αυτή πηγάζει από τη ζωή μας στην κοινότητα.

Ζώντας στην κοινότητα, οφείλουμε να σεβόμαστε τη σωματική και ψυχολογική ακεραιότητα του εαυτού μας και των άλλων. Οι ψυχίατροι της νέας ψυχιατρικής, της κοινωνικής και κοινοτικής ψυχιατρικής μας εμπιστεύθηκαν και μας έδωσαν μια μεγάλη ευκαιρία: να ζήσουμε σαν κανονικοί και υπεύθυνοι άνθρωποι, με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η μεγάλη μας λοιπόν υποχρέωση είναι να φανούμε αντάξιοι της εμπιστοσύνης που μας έδειξαν οι ψυχίατροι αυτοί.

Σέβομαι την ακεραιότητά μου, σημαίνει ότι αντιστέκομαι στις τάσεις αυτοκτονίας μου,. Ότι κοιμάμαι επαρκώς, τρέφομαι υγιεινά και γυμνάζομαι, ώστε να είμαι υγιής. Ότι ζητώ βοήθεια από τους ειδικούς και τους άλλους ανθρώπους όταν τη χρειάζομαι. Ότι παίρνω κανονικά τα φάρμακά μου ώστε να είμαι λειτουργικός και να μπορώ να ζήσω άνετα μέσα στην κοινότητα.

Σέβομαι την σωματική ακεραιότητα (και, κατ' επέκτασιν, την ασφάλεια) των άλλων, σημαίνει ότι συμπεριφέρομαι υπεύθυνα μέσα στην κοινότητα. Ότι δεν χτυπώ τον άλλον όπως κάποιος με χτύπησε όταν ήμουν παιδί. Ότι δεν παίρνω το τιμόνι όταν έχω πάρει φάρμακα ή βρίσκομαι σε μανία. Ότι δεν υιοθετώ επιθετική συμπεριφορά και μπορώ να συγκρατώ τα νεύρα μου.

Σέβομαι την ψυχολογική ακεραιότητα των άλλων, σημαίνει ότι δεν τους προσβάλλω, δεν τους βρίζω, δεν τους επικρίνω, όπως πιθανόν κάποιος έκανε σε μένα όταν ήμουν παιδί. Σημαίνει ότι παλεύω ενάντια στην αρρώστια μου και δεν φέρνω το φροντιστή μου στα όριά του. Σημαίνει ότι είμαι ώριμος άνθρωπος και δικαιούμαι, αξίζω να ζω μέσα στην κοινότητα.

3. Υποχρέωση να προάγουμε την ψυχική υγεία, τόσο σε επίπεδο θεραπευτικό, όσο και σε επίπεδο προληπτικό.

Με μία φράση: υποχρέωση να προβαίνουμε σε ακτιβισμό ψυχικής υγείας. Αυτό σημαίνει να συγκροτούμε ομάδα πίεσης, lobby. Κυρίως εξαιτίας του στίγματος, οι ψυχικά ασθενείς και οι οικογένειές τους ζουν μέσα στη σιωπή και τη ντροπή.

Αυτό πρέπει να εκλείψει. Πρέπει να οργανωθούμε και μαζικά να διεκδικήσουμε από το κράτος και τους πολιτικούς παράγοντες καλύτερης ποιότητας ψυχιατρική περίθαλψη. Ότι πιέζουμε και αγωνιζόμαστε για την προληπτική ψυχιατρική. Ότι παρατάμε δραστηριότητες που δεν προσφέρουν τίποτα και ριχνόμαστε στον εθελοντισμό.

Η προληπτική ψυχιατρική εξοικονομεί τεράστια ποσά στο κράτος, που εν δυνάμει θα ξοδεύονταν για θεραπευτική ψυχιατρική. Υπεύθυνος πολίτης είναι και αυτός που εξοικονομεί στο κράτος του πόρους. Κι εκεί εμείς μπορούμε να συμβάλλουμε, με την πολύτιμη εμπειρία μας.

Πριν τελειώσω, αγαπητοί φίλοι και συν-ασθενείς, θέλω να σας τονίζω το εξής: ΔΕΝ ΦΤΑΙΜΕ ΕΜΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΜΑΣ. Ένας φίλος μουδιπολικός, μου είπε κάποτε: «Έχω γνωρίσει πολύ κόσμο μέσα στα ψυχιατρεία. Ήταν όλοι τους ψυχούλες, άνθρωποι φιλότιμοι, ευαίσθητοι και καλοί. Αντίθετα, εγώ έχω δει ότι οι αναίσθητοι άνθρωποι στη ζωή τους δεν παθαίνουν τίποτα». Το ότι είμαστε ψυχικά ασθενείς, αγαπητοί μου φίλοι, οφείλεται σε παράγοντες ψυχολογικούς, κοινωνικούς και βιολογικούς, για τους οποίους εμείς δεν φταίξαμε πουθενά. Δεν ευθυνόμαστε δηλαδή για την ύπαρξη και την έναρξη της ασθένειας. Έχουμε ευθύνη όμως απέναντι στην διαχείριση της ασθένειας. Στον εικοστό πρώτο αιώνα, μας δίνονται πολλά εργαλεία ώστε να δαμάσουμε την ψυχική ασθένεια. Άλλοι είμαστε πολύ τυχεροί κι άλλοι λιγότερο, όσον αφορά την πρόσβαση σε αυτά τα εργαλεία. Και η αποστολή των διαφόρων οργανώσεων συνηγορίας είναι ακριβώς να μας βοηθήσουν με όποιο τρόπο είναι εφικτός, και πρώτα-πρώτα να μας βγάλουν από την άγνοια και τη σιωπή. Ελάτε λοιπόν να αγωνιστούμε όλοι.

Κείμενο: Νατάσα Βασιλάκη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια κλινικής ψυχολογίας, μέλος των συλλόγων Αντιστίγμα και Δ.Υ.Ψ.Α. και ψυχικά ασθενής.